Brungheers lag binnen de paallanden van Sluis
Caroline Terryn
Jan de Hervy - Kaart van de Zwinstreek - 1501 - Groeningemuseum Brugge
© Foto: Lukas - Art in Flanders VZW (www.lukasweb.be) Hugo Maertens
Brungheers zijn de twee huisjes, net ten westen van de stad Sluis op dit detail van de Kaart van de Zwinstreek. Terloops willen we erop wijzen dat ze nog steeds te bewonderen is in de eerste zaal van het Groeningemuseum op de Dijver in Brugge. Een bezoekje is nu nog extra aan te bevelen want ook de Kaart van Damme en omstreken uit 1660 werd voor de gelegenheid uit het depot gehaald, net als de kaart van Brugge (rechts onder afgebeeld).
We komen nog eventjes terug op Brungheers omdat we in vorige nummers verkeerdelijk meldden dat dat gehuchtje vlak bij Sluis niet bij deze stad, maar bij Lapscheure hoorde. Guido Vermeersch uit Lapscheure maakte ons hierop attent. Wij gingen te rade bij Ward Leloup, notoir kenner van Sluis[1] [2] [3] [4], die ons meteen per mail antwoordde: “In de dertiende en veertiende eeuw is het moeilijk om de grenzen van het Sluisse rechtsgebied te reconstrueren. In 1389 - in het kader van de aanleg van de stadsversterkingen - werd het schependom van Sluis uitgebreid. De grenzen liepen dan 3 voet [= ca. 81 cm] buiten de buitenste stadswal en ook Brungheers en de dijk daarnaartoe behoorden tot het rechtsgebied van de schepenen van Sluis. Alles daarbuiten behoorde tot het Brugse Vrije en was ondergeschikt aan haar schepenen.” Hij verwees ons meteen ook door naar de oorkonde van 1389, die opgenomen werd in de geschiedenis die J.H. Van Dale over zijn geboortestad schreef. Van Dale schreef het in 1871, maar het is nu nog best leesbaar. Universiteit Gent zette dit boek integraal op internet: http:// lib.ugent.be/catalog/
Pourbus– Kaart van het Brugse Vrije - 1571 – Stadsarchief Brugge
Brungheers lag ter hoogte van de huidige brug van de Rondweg
over de Damse Vaart nabij Sluis.
De paallanden van Sluis in 1389
“Men zal een petal steken ten westeinde van de plants die van de Westpoort van Sluis strekt tot aan Bruungheers en Sluis zal. eewig voortaan houden den dijk, die van de scheping te Bruungheers oostwaarts op tot aan de Westpoort loopt, en dien dijk ten koste der stad zo bewaren dat die van Aardenburger Ambacht en alle anderen daarin of daaromtrent geland er geen schade of nadeel door lijden... Ook zal de voorzeide plants, zooverre ze nu tot het schependom van Sluis behoort, eewig daartoe blijven behooren.
Men zal het rechtsgebied van den Vrije en van Sluis aanwijzen doorpalen, gestoken ten westeinde van evengenoemde plants, waar ze nu aant Vrije grenst, en alzoo voorts op drie voeten afstand van de uiterste vest, de geheele stad om: op wat daar binnen volt zullen schepenen van Sluis, op wat er buiten volt schepenen vant Vrije rechtsgezag oefenen. ”3
Het rechtsgebied van de stad Sluis was m.a.w. groter dan dat van de stadsomwalling van 1389. Om het rechtsgebied af te bakenen werd op cruciale plaatsen een grenspaal geplaatst. Tussen de palen werd een denkbeeldige lijn getrokken. Het hele gebied tussen de stadsmuren en die lijnen werd de paallanden genoemd. Brnngheers en de dijk daarnaartoe - duidelijk afgebeeld door Pourbus - behoorden tot het rechtsgebied van de schepenen van Sluis. Alles daarbuiten behoorde tot het Brugse Vrije en was ondergeschikt aan haar schepenen.
Het Brugse Vrije was onderverdeeld in drie kwartieren, die op hun beurt in ambachten onderverdeeld waren, die dan weer verschillende parochies telden. Een mooi overzicht van de bestuurlijke indeling van de streek staat op http://www.vrijwilligersrab.be/nl/no de/18/
Voor Sluis Brungheers in 1389 aanhechtte, hoorde het gehucht volgens de oorkonde bij het Ambacht Aardenburg, dat onder het Oostkwartier of Oostvrije viel. Het Oostvrije lag ten oosten van het Zwin en telde vier ambachten: Oostburg, Aardenburg, IJzendijke en Moerkerke. Lapscheure hoorde daar niet bij.
Lapscheure, dat toch ook aan de oostelijke of rechteroever van het Zwin lag, hoorde dus niet tot het Oostvrije, maar wel tot het Noordvrije of Noordkwartier, want het viel onder het Ambacht Oostkerke. Tot dat ambacht behoorden, naast Oostkerke zelf, Westkapelle, St.-Anna -ten-Vrijen - alle drie op de linker- of westelijke oever van het Zwin - en Lapscheure op de oostelijke oever.
De paallanden rond andere steden
Niet alleen Sluis had een rechtsgebied dat groter was dan de stadsomwalling. Zo strekte het rechtsgebied van Brugge zich veel verder uit dan de in 1297 aangelegde stadsvesten, het zgn Ei van Brugge. Het schilderij rechts geeft in lichte kleur de 'Paallanden van Brugge' weer zoals ze volgens het Brugse Paalboek in 1666 waren vastgelegd. De rechte grenzen werden gevormd door de denkbeeldige verbinding van de palen. Alleen de palen zelf waren aanwezig in het landschap.
De grenspalen werden op cruciale plaatsen, dikwijls langs invalswegen, geplaatst. Aan de ene zijde was het wapen van de stad afgebeeld en aan de andere zijde dat van het Brugse Vrije. Volgens het Paalboek van 1550 stonden rond Damme 17 palen.4 Enkel die van langs de Romboutswervedijk is bewaard gebleven. Die staat nu in het Stadhuis (boven links). In 1981 werden 13 replica’s in beton gemaakt en geplaatst op basis van Pourbus’ kaart van het Brugse Vrije. Als we ze verbinden, bekomen we deze omschrijving van de Damse Paallanden.
Joan Lobberecht - Kaart van Brugge en de Paallanden - 1692 - Groeningemuseum Brugge
© Foto: Lukas - Art in Flanders VZW (www.lukasweb.be) Hugo Maertens Brugge
Voetnoten
[1] LELOUP Ward & VANNIEUWENHUYZE Bram, Damme en Sluis: de oorsprong en vroege stadsontwikkeling van twee middeleeuwse Zwinstadjes in Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, 2013, pp. 13-56
[2] VAN DALE J.H., Een blik op de vorming der stad Sluis en op den aanleg harer vestingwerken van 1382 tot 1587, Middelburg, 1871, p. 17
[3] idem
[4] Paalboek van 1550: RAB aanwinsten 3495. Met dank aan Jan Hutsebaut voor de transcriptie, de foto van de originele paal en verdere info.
[DOWNLOAD HET OORSPRONKELIJK DOCUMENT]